Herrialde nordikoetako aurrekontu pertsonala, desgaitasunen bat duten pertsonen zerbitzurako laguntza?

Nordiko Ongizate Zentroak (The Nordic Welfare Centre) herrialde nordikoetan desgaitasuna duten pertsonen zerbitzuan laguntzeko aurrekontu pertsonalaren enplegu-ereduak aztertzen dituen ikerketa bat argitaratu du.

Desgaitasuna duten pertsonak modu independentean bizi ahal izan daitezen eta gizarteratzeaz gozatu ahal izan dezaten, Iparraldeko Ongizate Zentroak eta Finlandiako Osasun eta Ongizate Institutuak (Finnish Institute for Health and Welfare, THL) proiektu bat garatu dute laguntza pertsonalizatua emateko aurrekontu pertsonala erabiltzeari buruz, eta laguntza pertsonalizatua tresna bat izan daitekeela Giza Eskubideen aldeko Nazio Batuen Konbentzioaren 19. artikulua ezartzeko.

Horretarako, inkesta bat osatu da (Survey of Nordic models and systems for personalised support and service for persons with disabilities), ikertzaileekin eta adituekin egindako galdetegi eta tailerren bidez, bai eta ikerketa dokumentalen bidez ere, eta Finlandian desgaitasuna duten pertsonentzako zerbitzuak eta laguntzak berritzeko proposamen bat egiteko bultzada izan da.

Zer da aurrekontu pertsonala?

Nahiz eta aurrekontu pertsonala hainbat herrialdetako gizarte eta osasun-zerbitzuek erabiltzen duten (Belgika, Alemania, Ingalaterra, Eskozia, Herbehereak, Australia, Kanada edo Estatu Batuak, besteak beste), ikerketa honek agerian uzten du terminoak kontzeptu zabal bati egiten diola erreferentzia, eta kontzeptu horrek ez duela definizio homogeneo/partekatu bat herrialde guztietan.

Finlandiako proiektuak definitu du aurrekontu pertsonala asistentzia, laguntza eta esku-hartzeak antolatzeko metodo bat dela, pertsona edozein laguntzaren plangintzaren, hautaketaren eta inplementazioaren erdigunean egon dadin. Aurrekontuaren tamaina pertsonaren laguntza-beharrak ebaluatu ondoren zehazten da, eta orduan aukera dezake laguntza-zerbitzuen hornitzailea.

Aurrekontu pertsonaletan oinarritutako konponbide gehienak ingelesez hitz egiten duten herrialdeetan garatutako konponbideetan oinarritzen dira; herrialde horietan, ongizate publikoak – oro har – ez du Europako iparraldeko herrialdeetako tradizio edo egitura bera. Horregatik, herrialde horietan eztabaida bikoitza sortzen da: desgaitasuna duten pertsonak ordezkatzen dituzten erakundeen artean, desgaitasuna duen pertsona bat bezero edo kontsumitzaile bihurtzen den sistema bat abantaila ote den pertsonarentzat (laguntza pertsonalaren merkantilizazioa); eta, maila politikoan, zerbitzuen hornidura pribatuak jarraipen eta kontrol-premia handiagoa dakarrelako eta kostu handiak sortzen dituelako, bai udalerrientzat, bai sektore publikoarentzat, oro har.

Testuinguru horretan, azken hiru hamarkadetan, gero eta handiagoa da desgaitasuna duten pertsonentzako laguntzaren pertsonalizazioa, bereziki laguntza pertsonalari dagokionez. Herrialde nordikoetan herrialdeetan, hori da aurrekontu pertsonalean oinarritutako babesaren eta zerbitzuaren adibiderik onena, nahiz eta alde handiak dauden asistentziaren irismenean (nork du laguntza jasotzeko eskubidea) eta zerbitzu pribatuen hornitzaileak hautatzeko orduan. Hau da, sektore pribatuak asistentzia osoaren zer ehuneko ezartzen duen (arretaren eta gizarte-ongizatearen sektorean ezarritako ia-merkatuko konponbide-metodoak), etab.

Aurrekontu pertsonalaren inplementazioaren beste adibide batzuk honako hauek dira: desgaitasuna dutenentzako laguntzak, esperientzia gehien duten erabiltzaileei hautatzeko aukera gehiago emanez; laguntzak erosteko txeke bat ematea, erabiltzaileari diferentzia ordaintzeko aukera ematen diona, finantzaketa publikoak emandako estaldurarako garestiagoa den laguntza bat hautatuz gero, eta abar.

Ikerketaren arabera, laguntzaren diseinua pertsonen beharretara egokitzea hainbat modutan lor daiteke, eta ez nahitaez aurrekontu pertsonalak edo zenbateko espezifikoak tartean sartuz. Alternatiba bat da banakako plan bat prestatzea erabiltzaileak behar dituen laguntza eta zerbitzuak koordinatzeko, erabilgarritasun handiarekin hainbat unitate edo hornitzaileren laguntza eta zerbitzuak behar izanez gero, eta, horrela, laguntza hori zatikatzeko arriskua murriztea.

Herrialde nordikoetan, zenbait erreforma egin dira desgaitasuna duten pertsonentzako zerbitzuetan eta laguntzetan, autodeterminazio indibiduala areagotzeko eta pertsonek duten babesaren eta zerbitzuaren gaineko eragina handitzeko. Edozein kasutan ere, erronka desberdinei egin behar diete aurre:

• Araudiaren arloan; izan ere, horri buruzko arau-esparru integrala izan arren, sarritan zailtasunak izaten dituzte hura ezartzeko.

• Zerbitzuak antolatzeari dagokionez, eta Europako beste herrialde batzuekin alderatuta, herrialde nordikoetako ongizatearen antolaketa deszentralizatuago eta zatikatuago dagoelako, neurri handi batean ongizate horren zati handi bat udalerriei dagokielako, askotariko ezagutzak eta baliabideak izanik, eta horrek gizarte eta osasun arloko ekitaterik eza ekar dezakeelako.

• Merkaturatzeari dagokionez, hornitzaile pribatuen pisuak gora egin duelako, eta horrek aldaketak dakarzkiolako pertsonarentzat berarentzat eskakizunetan eta, batzuetan, erantzukizunetan.

• Orientazio eta laguntza-zerbitzuen arloan, pertsonek aukeraketa informatuak egin ahal izateko.

• Desgaitasuna duten pertsonak gainerako gizartearen eskubide berberen eramailetzat hartzeak dakarren paradigma-aldaketari dagokionez, gizarteari laguntzeko hainbat tresnaren bidez, hala nola aurrekontu pertsonala, banakako lan-metodoak, gaitasunen garapena eta kontzientziazioa, besteak beste.

• Koordinazio gaietan, zerbitzuen eta laguntzen arduradun desberdinen arteko lankidetza-formulak garatzeko beharragatik.

Horrela egindako ikerketak ondorioztatzen du aurrekontu pertsonalak:

1. Aukera ematen du pertsonak nahi duen moduan konfigura dezan laguntza, baina beharrezkoa du ezagutza eta/edo ezagutza-sare bat izatea, aukeraketak egin ahal izateko. Horregatik , hezkuntza eta ezagutza ere beharrezkoak dira.
2. Eskaintzen dituen aukeren artean, ondorengoak nabarmentzen dira: Aukera ematen dio pertsonari bere egoeraren, beharren eta nahien arabera lehentasunak ezartzeko; gehiago motiba dezake aldaketak eta bizi-proiektuak egiteko; bere bizi-egoeran oinarritutako erabakiak hartzera eraman dezake pertsona eta zaintzen/laguntzen beste hornitzaile bat aukeratu, pozik ez badago; eta burokrazia murriztu, egindako aukeraketei buruzko arau eta betekizunei dagokienez, besteak beste.
3. Erronken artean, adibidez, honako hau azpimarratzen da: Pertsonak gehiago inplikatu behar du bere erabakietan/konponbideetan, eta ez du beti ezagutzen edo badu sare sozial bat informatutako erabakiak hartzeko; hornitzaile desberdinen arteko aukeraketa nabarmen alda daiteke udalerrien eta herrialdeko arloen artean, eta, hornitzaile-kopuru txikia badago, aukeratzeko askatasuna ilusio bat izan daiteke; azkenik, erantzukizuna pertsonari transferitzen zaio, adibidez, laguntza-taldeei dagokienez, eta kontsumitzaileei buruzko legeria aplikagarri bihurtzen da konponketetan.

Nahi izanez gero, Danimarkan, Suedian, Finlandian, Norvegian eta Islandian laguntza indibidualizatuen egoeraren berrikuspen xehatua eskura dezakezu, honako argitalpen honetan: ‘Desgaitasuna duten pertsonentzako laguntza eta zerbitzu pertsonalizatuak’ (Personalised Support and Services for Persons with Disabilities – mapping of Nordic models, Nordic Welfare Centre, 2021)