Europako Iparraldeko Ongizate Zentroak (Nordic Welfare Centre), txosten honetan, osasunean alfabetatzeak osasunaren bitartekari eta moderatzaile gisa duen garrantzia aztertzen du, bai eta kontzeptua Europako iparraldeko herrialdeen egungo osasun-egituran nola txertatzen den ere.
Zer da osasunean alfabetatzea?
Osasunaren Mundu Erakundearen arabera (OME, 1998), osasunean alfabetatzea pertsonek informazioa eskuratzeko, ulertzeko eta erabiltzeko duten motibazioa eta gaitasuna zehazten dituzten trebetasun kognitiboak eta sozialak dira, osasun ona sustatu eta manten dezaten.
Osasunean alfabetatzeak lotura estua du alfabetatzearekin, eta barnean hartzen ditu pertsonen ezagutza, gaitasuna eta motibazioa, hala nola informazioa eskuratzeko (osasun-informazioa bilatzea, aurkitzea eta lortzea), ulertzeko (eskuratzen den osasun-informazioa ulertzea), baloratzeko (eskuratu den osasun-informazioa interpretatzea, iragaztea, epaitzea eta ebaluatzea) eta osasun-informazioa aplikatzeko (komunikatzeko eta erabiltzeko). Hala, prozesuaren urrats bakoitza funtsezko dimentsioa da osasunean alfabetatzean, eta ezaugarri kognitibo eta psikosozial espezifikoekin lotuta dago, baina baita emandako informazioaren kalitatearekin ere.
Hala, osasunean alfabetatzea pertsonen bizitzaren zati bat da, eguneroko bizitzan arreta medikoari, gaixotasunen prebentzioari eta osasunaren sustapenari buruzko erabakiak hartzeko gaitasunari eragiten baitio. Ondorioz, osasunean alfabetatzea funtsezkoa da bizitzan zehar bizi-kalitatea mantendu eta hobetzeko.
Terminoa 1970eko hamarkadan sartu zen lehen aldiz Estatu Batuetan eta Kanadan, eta harrezkero kontzeptu eta ikerketa-eremu bilakatu da maila globalean, herrialde askotako agenda politikoan sartzeaz gain. Europako iparraldeko herrialdeen kasuan, Norvegiak baino ez du osasunean alfabetatzeko estrategia nazionala.
Printzipioak eta paradigma-aldaketa
Hasiera batean, osasunaren alfabetatzeari buruzko hurbilketak, funtsean, arreta medikoarekin lotutako osasun-informazioa ulertzeko gaitasunean oinarritzen ziren. Gerora, ikuspegia zabaltzen joan zen, harik eta paradigma aldatu zen arte. Paradigma horren arabera, osasunaren alfabetatzea da arreta medikoarekin, gaixotasunen prebentzioarekin eta osasunaren sustapenarekin lotutako osasun-informazioa eskuratu, ulertu, ebaluatu eta aplikatzeko behar diren trebetasun eta gaitasunak. Hau da, ikuspegi-aldaketa horrek, pertsonek osasunari buruzko informazioa eskuratzeko duten aukera eta informazio hori modu eraginkorrean erabiltzeko duten gaitasuna hobetzean, osasunaren alfabetatzea ahalduntze bihurtzen du.
Horrela, irakurketa eta idazketa-trebetasun nahikoen kualifikazio gisa hasi zena, eta osasunaren oinarrizko ezagutzarekin; oinarrizko osasunaren/osasun funtzionalaren alfabetatzea, eboluzionatu egin da, ezagutzan oinarritutako alfabetatze-zereginak egiteko gaitasunarekin lotutako gaitasun bihurtu arte, bizitzako gertaera eta egoeren gaineko kontrol handiagoa izateko; osasuneko alfabetatze kritikoa.
Gizarte modernoetan gero eta handiagoa den osasunean alfabetatzearen erronka
Txosten honek azpimarratzen du informazio-bonbardategiak eta desinformazioak (bereziki COVID-19aren pandemiarekin bizitakoak) gero eta erronka handiagoa bihurtu dutela osasunean alfabetatzea (adibidez, bizimodu osasungarriak hautatu behar izatea abiapuntua ez denean berdina pertsona guztiengan; osasun-ekitaterik eza edo konplexuagoak diren osasun-ingurune eta -sistemekin harremanak izan behar izatea, etab.). Izan ere, oraindik ere arriskua dago alfabetatze eta hezkuntza-trebetasun txikiagoak dituzten pertsonek, adinekoek, patologia kronikoak dituztenek eta hainbat etorkin-taldek, errefuxiatuek barne, osasun-alfabetatze mugatua izateko.
Osasunean alfabetatzeak Europako iparraldeko herrialdeetako etorkinentzat duen garrantzia
Txostenak berariaz aipatzen du biztanleria migratzailea, Europako iparraldeko herrialdeetan, oro har, eta Suedian, bereziki, azken 30 urteetan izandako aldaketa demografikoaren funtsezko protagonista izan baita. ‘Migratzaile’ terminoarekin, txostenak migratzeko arrazoi desberdinak dituzten pertsonen talde heterogeneo bati egiten dio erreferentzia: borondatezko hautaketa egiten dutenetatik hasi eta gerraren, gatazken edo jazarpenaren ondorioz premiagatik babesa bilatzen dutenetaraino.
Txostenaren arabera, osasunean alfabetatzeari dagokionez, migratzaileek esperientzia linguistiko, kultural eta sozial ugari izaten dituzte, baita hainbat arau eta ezagutza ere. Integrazio-prozesuan, osasunean alfabetatzea funtsezkoa da helburu hori lortzeko, integrazio onaren bitartekotza-faktore gisa, eta, horretarako, harrera-herrialdeak zein zerbitzuek egokitu egin behar dute migratzaileen premia indibidualak asetzeko.
Osasunaren alfabetatzearen sustapenean kontuan hartu beharreko alderdiak
Osasunaren alfabetatzea gizabanakoaren gaitasunekin eta trebetasunekin eta gizarte-sistemaren konplexutasunarekin lotzen denez, ikuspegi sozial holistikoa behar da, non sektore eta eragile askok elkarrekin lan egingo baitute osasun indibidualean eta sozialean alfabetatze pertsonala eta soziala hobetzeko, osasunean ekitatea eta ongizatea sustatze aldera.
Era berean, garrantzitsua da bizitzako hasierako etapetan osasun arloko alfabetatze pertsonala sustatzea, hezkuntza-sistemak funtsezko eginkizuna bete baitezake irakaskuntzan eta alfabetatze horrekin lotutako trebetasun eta gaitasun pertsonalak indartzen. Gainera, osasunaren alfabetatzea ez da aldaezina, eta bizitzan zehar hobetu daiteke informazio, komunikazio eta hezkuntza egoki eta eraginkorrarekin, bizitzako testuinguru-egoera egokiari egokituta.
Txostenak azpimarratzen duenez, biztanleria baten osasunaren alfabetatze-maila egokia hobetu eta bermatzeko, pertsonak jaiotzen, hazten eta bizi diren testuinguru kulturalerako lehenespen-politikak eta esparruak behar dira, osasun-sistema jakin batek jarduten duen testuinguruan, etengabe aldatzen ari den biztanleriaren osasunean ekitatea bermatzeko, baita dimentsio demografikoan ere. Gainera, osasun-arloko alfabetatzeari maila estrukturalean ekiteak areagotu egiten du antolamendu-osasuneko alfabetizazioaren garrantzia; izan ere, erakunde eta sistemei esker, osasun-arloko informazioa eta zerbitzuak eskuragarriak eta ulergarriak dira osasunean alfabetatze-maila desberdinak dituzten pertsonentzat.
Azkenik, txostenak Europako iparraldeko bost herrialdeetako (Norvegia, Suedia, Finlandia, Danimarka eta Islandia) osasunaren alfabetatzeari buruzko azterketa bat jasotzen du, bai eta herrialde bakoitzean garatutako hainbat ekimen ere.
Informazio gehiago nahi izanez gero, ondorengo argitalpenera jo dezakezu: ‘Osasunaren alfabetatzea Europako iparraldeko herrialdeetan. Osasunaren baldintzatzaile bat ez ezik, osasuna sustatzeko tresna bat ere’ (Health literacy in the Nordic countries. Not only a determinant of health, but also a tool for health promotion. Nordic Welfare Centre, 2022).
