Familia Elkarteen Batasunak (UNAF) egungo familia-testuinguruko zahartze demografikoaren fenomenoari buruzko hausnarketa-dokumentu bat argitaratu du, agerian uzten duena zer gizarte eta profesional eztabaida dagoen zainketa-ereduaren eraldaketari buruz, eta adinekoak familia-sistemako elementu aktibo gisa txertatzeko beharra dagoela.
Ildo horretan, UNAFek zahartzaroa aldarrikatzen du, prozesu pertsonal gisa ez ezik, laguntza behar duen familia-gertakari gisa ere. Haien iritziz, «adinekoek onartzen dute familia dela ongizate emozionala, babesa, eustea eta zainketa bermatzen dizkien ingurunea, bizitza pertsonalaren proiektutik harago», nahiz eta, «batzuetan, familiek ezin dituzten kudeatu eskaera horiek, zeinetan beren burua aitortzen duten». Beraz, «adinekoei beren bizi-proiektuaren adierazpenean eta kudeaketan babesa emango dien zainketa-eredu baterantz aurrera egitea da kontua», non familiak funtsezko zeregina duen.
Edukiak. Dokumentu honek biltzen dituen hausnarketak lau ardatz handitan biltzen dira.
- Lehenik eta behin, zahartzearen egoerari eta familien barruko kudeaketari heltzen die. Azterketari bi ikuspegi-gako gehitzen zaizkio: alde batetik, heterogeneotasuna, adinekoen kolektiboaren ezaugarri gisa, baina baita familiena ere; eta, bestetik, dinamismoa, kontzeptu batzuen bilakaera soziohistorikoaren berezko elementu gisa (horien pertzepzio estatikorako joera gorabehera): zahartzaroa, zahartzea, familia edo zaintza, horien adibide dira.
Gaur egun, alderdi asko dituen fenomenotzat hartuta, elementu fisikoak, soziokulturalak, ekonomikoak eta psikologikoak uztartzen dituen prozesu indibidual gisa planteatzen da zahartzea. Beraz, haren ikuskera ez dator bat prozesu inpliktibo batekin edo zahartzaroa gaixotasun gisa definitzen dutenekin, eta gizarte testuinguruak helduaroko garapenaren elementu erabakigarri gisa duen garrantzia gehitzen du.
Gaur egun, zahartze-prozesutik zer izan behar den eta nola izan behar den adierazten duen esanahia sozialki eraikitzen da hiru belaunaldi elkarrekin bizi diren testuinguru batean (XX. mendearen lehen herenean jaiotako pertsonak; Gerra Zibilean eta gerraostean jaiotako pertsonak; eta Boomer belaunaldia osatzen duten adinekoen hirugarren talde handi bat), pertzepzio eta itxaropen jakin batzuk partekatzen dituztenak baina beste batzuetan desberdinak direnak.
Jaiotzean bizi-itxaropena handitzeak eta 65 urte bete ondoren bizi-itxaropena handitzeak, halaber, eragina du laguntza pertsonaleko zein mendekotasun egoeretarako arreta zerbitzuen horniduran, bereziki, mendekotasun funtzionaleko egoeren eraginpean dauden pertsonei proportzionalki emakume gehiago; zainketa soziosanitarioak eta eguneroko bizitzako jarduerak garatzeko laguntza eskatzen dietenean. Hau da: autonomia galtzeari lotutako iraupen luzeko laguntzak.
Hausnarketa dokumentu honek zahartzaroko esperientzia bakoitzaren bizipen pertsonala defendatzen du; izan ere, adineko pertsona guztiek elementu komunak partekatzen badituzte ere (genero-intersekzionalitatea, adina, eta abar), elementu horiek, aldi berean eta bereziki, horietako bakoitzak bere bizi-proiektuan izandako esperientzia pertsonalak osatzen dituzten barneko eta kanpoko hainbat alderdi biltzen dituzte.
Familia-sistemen esparruari dagokionez, adineko pertsonen posizioa konplexutasunetik definitzen da, batzuetan zainketa-subjektu gisa, baina baita zaintzaile hornitzaile gisa, bilobak hazi eta zaintzeko sostengu ekonomikoaren hornitzaile gisa edo kultura bitartekotza eta transmisioko lan garrantzitsuaren garapenean ere. Hala ere, nahiz eta familia-sistemetan zentratuta egon, adinekoak normalean ez dira kontuan hartzen familia-esku-hartzean, harik eta zuzeneko laguntzaren eta zainketarem premiak sistemaren funtzionamendurako zailtasun-iturri bihurtzen diren arte; hau da, beren ekarpenetan ikusezin geratzen dira karga bihurtzen diren arte. Duela bi edo hiru belaunaldi arte, adineko horiek familia-eremuan soilik zainduko zituzten, ez denbora luzez, bizi-itxaropena laburragoa zelako eta osasun-egoera okerragoan zahartzen zelako, baina egoera hori aldatzen hasi da.
Gaur egun, eredu tradizionaletik hurbil dauden zainketa-itxaropenak dituzten adineko pertsonak daude aldi berean, baita modu autonomoan eta independentean zahartzeko itxaropena duten beste batzuk ere, eta autonomia galduz gero behar diren erabakiak hartzeko borondatea dutenak ere bai; familia ez baita laguntza-iturritzat hartzen. Aldi berean, familien ikuspegitik, zainketa tradizionalaren eredua ez da irtenbide bat, eta, aldi berean, baliabide publikoek eta pribatuek gero eta zeregin garrantzitsuagoa dute; nahiz eta ezin duten inola ere familiaren laguntza ordeztu.
- Bigarren hausnarketa-blokean, adinekoei beren bizi-proiektuak garatzen nola lagundu eta lagundu aztertzen da, familia-inguruneari erreparatuta, bai eta zahartzearen erronkari erakundeek nola erantzuten dieten ere, publikoak zein pribatuak. Horretarako, adinekoen errealitatean esku-hartzen duten alderdi batzuk zerrendatzen dira, eta haien imajinarioa osatzen dute.
Horien artean, baliabideen onuradun izatea nabarmentzen da. Horren ondorioz, XX. mendeko 30eko hamarkadan jaio ziren adinekoek beren alabek familia-ingurunean zaintzeko gogoa planteatzen dute, haiek gurasoekin egin zuten bezala, eta zailtasunak dituzte beren ondare pertsonala beren zainketa-premiei erantzuteko orduan konprometitzeko; izan ere, espero dute familia eta erakundeak izango direla, neurri txikiagoan, zainketa-lanez arduratuko direnak. Haien seme-alabek, beren zahartze-prozesuan bertan, beren familiako emakumeek (berriz ere) beren etxean zainduta jarraitzeko itxaropena planteatzen dute, baina ez dute soilik zuzeneko arreta eskatzen, eta beste formula batzuetara irekita daude, hala nola botere publikoek emandako hirugarrenen laguntza-zerbitzuetara eta laguntza pertsonalera, zeinen arabera zergadun gisa edo zerbitzu pribatu gisa sentitzen baitira, beren diru-sarrerekin eta, neurri txikiagoan, beren ondarearekin ordaindu ahal izatea espero baitute. Kasu horietan, egoitza-arreta saihestezintzat hartzen da mendekotasun handiko egoeretan, senideen eskuragarritasun faltagatik eta zainketaren eskakizunengatik, baina horrelako zerbitzuen pertzepzioa ez da ona, ez senideekin aurretik izandako esperientziengatik, ez zerbitzuaren kalitatearen balorazioagatik.
Adineko pertsona batzuek zahartze-prozesuan erakusten duten ahalduntze mailakatuak (bizi-proiektu propioa garatzeko joera handiagoa dute), hazkuntzan laguntzeko funtsezko eginkizunaren kontzientziak eta krisi-egoeretan laguntza ekonomikoa izateak agerian uzten dute rolak aldatu egiten direla, eta horrek, pixkanaka, adineko pertsonek familia-sistemetan duten zeregina birdefinitzea eragiten duela, bai eta gurasoen eta seme-alaba helduen arteko harremana ere.
Aldaketa horien aurrean, familia-zainketaren kultura poliki eboluzionatzen ari da eta, familia-sistemen elementu ideologiko gisa, aldaketarekiko erresistentzia erakusten du. Dokumentua egituratzen duten hausnarketek aitortzen dute, erakundeen eta botere publikoen ikuspegitik, zahartzearen erronkari heltzeko, zahartze aktiboa eta osasungarria sustatu dela, eta zainketari eta legegintza-ekoizpenari laguntzeko baliabideak sortu eta finantzatu direla. {0>Estos recursos han pasado de ser públicos a girar en torno a la colaboración público-privada, fundamentalmente por las dificultades para desarrollar una financiación únicamente pública y también por la creciente importancia de la actividad económica que generan las necesidades de apoyo y el desarrollo de las políticas públicas.<}0{>Baliabide horiek publikoak izatetik lankidetza publiko-pribatuaren ingurukoak izatera igaro dira, batez ere finantzaketa soilik publikoa garatzeko zailtasunengatik eta politika publikoen laguntza-beharrak eta garapenak sortzen duten jarduera ekonomikoaren gero eta garrantzi handiagoagatik.<0}
Ondorioz, zahartze demografikoaren intentsitateak negozio-aukerak dakartza sektore pribaturako. Mendekotasunari lotutako iraupen luzeko zainketa-premiak esponentzialki haziko dira, familiek bete ezin dituztenak eta laguntza espezializatua/profesionala behar dutenak. Erronka horrek eredu soziosanitarioa, baliabide ekonomiko handien ahalegina eta egungo finantzaketa-eskema mistoaren etorkizuneko garapena birpentsatzea eskatzen du; balorazioa, Arreta Proiektu Indibidualaren idazketa eta mendekotasunaren jarraipena publikoak dira, eta zerbitzuen hornidura, funtsean, pribatua da.
Dokumentuak, beraz, paradigma berri bat aipatzen du, horizontaltasun handiagoa bilatzen duena lankidetza-logika eta berdinzale batetik abiatuta: zainketen gizartea eta, politikaren eta erakundeen eremutik, 2030 Agendaren proposamena, prestazioaren logikan oinarritutako eredu soziosanitario hutsaren kolapsoari erantzuteko, zeinak adinekoak prestazioen erabiltzaile eta kontsumitzaile gisa hartzen dituen, eta familia-sistemek zainketa-eskaerak bakarka kudeatzeko duten ezintasuna.<0} Egile batzuentzat, zainketa-eredua aldatzeak zainketa-lana erabat aldatzea dakar, zainketa-lana aitortuz, zainketak osasunari kalte egiten dionean murriztuz eta zainketa gizarte osoan birbanatuz (ez bakarrik etxeen barruko banaketa bidezkoarekin).
- Hausnarketen hirugarren ardatza zahartzearen kudeaketaren eta gizabanakoek eta familiek dituzten behar zehatzen inguruan egituratzen da, belaunaldien arteko bitartekaritzarekin batera, beharrezkoa den negoziazio-espazio gisa eta paradigma-aldaketa gauzatzeko tresna metodologiko gisa.
{Adinekoak eta zahartzea familia-dinamikatik kanpoko elementu bihurtu dira, familien laguntzaren mende egon arte. Horrela, gizarte esku-hartzerako adineko pertsonak ez dira familietako kide zainketaren logikatik baino, eta esku-hartzea prestaziora bideratzen da, adinekoen laguntza/zainketak familien jarduera nagusian eragiten dituen zailtasunen konponbide gisa: hazkuntza. Ildo horretan, dokumentuko hausnarketek zaintza zeregin gisa bateratzeak dituen arriskuez ohartarazten dute. Izan ere, zeregin horrek eragotzi egiten die belaunaldi berriei zainketa jarduera eta harremanetarako eta eskubideetarako, ez soilik betebeharretarako praktikatik eratorritako funtsezko gizarte-balioetan ikastea. Azken batean, kontua da gizonentzako eta emakumeentzako berdintasunezko zainketa, familia-azpisistema guztietara zeharka egokitua, zaintzen duten pertsonen eta laguntza jasotzen duten pertsonen bizi-proiektuaren parte izatea. Izan ere, 50eko hamarkadaren erdialdetik amaierara bitartean eta XX. mendearen 70eko hamarkadaren erdialdera bitartean jaiotako pertsonek; Boomer belaunaldiaren zati handiena, eta X. belaunaldia barne hartzen duena – ezin dute zaindu, ezta zaindu egin nahi, amek eta amonek zaindu zuten ereduan, baina horrek ez du esan nahi zaintzeari uko egiten diotenik.
Pertsona helduen zainketak familia-sistemak tenkatzen ditu, eta adinekoen aurkako abusu, tratu txar, zabarkeria eta indarkeria egoera gehienak zainketa profesionalaren eta familiarraren eremuan gertatzen dira. Egoera horretan, adineko pertsonen interesak eta familiarenak adosteko tresna gisa aurkezten da bitartekaritza, familia zainketa bezalako ingurune aldakor batean ager daitezkeen gatazken plangintzan, erabakiak hartzean eta kudeaketan, adinekoei beren helburuak formulatzen lagunduz eta baliabideak helburu horiek lortzera egokituz
- Azkenik, laugarren hausnarketa ardatzak gizarteko esku-hartze profesionalei laguntzeko tresna teknikoak aztertzen ditu, pertsonei eta familiei laguntza emateko (banakako, familiako edo taldeko esku-hartzeak), eta baliabideek paradigma berri batean duten zereginari buruzko gogoeta egiten du.
Zaintza tradizionalaren formak hiriko bizitzara egokitu dira: familia zabalen pixkanakako lausotzea, produkzioan eta hazkuntzan zentratutako familia nuklearra nagusitzea eta, horren ondorioz, adinekoek familietan eta gizartean duten tokia eta estatusa pixkanaka galtzea (egungo edadismoaren jatorria), batez ere XX. mendeko 80ko eta 90eko hamarkadetatik aurrera, familia-zainketaren krisi deritzona eragin dute. Egoera horretan, gizartea, estatua, gero eta gehiago agertu da familiek egiten duten zainketaren zerbitzu osagarrien hornitzaile gisa. Legearen garapenak sendotu egin du laguntzak grazia bidezko neurri izatetik premien eta laguntzen balorazio berrikusgarriaren arabera emandako eskubide batera pasatzea. Hala ere, legearen proposamenak praktikan jartzearen (batez ere finantzaketa-zailtasunengatik) eta familien eta adinekoen eskaeren eta premien arteko desorekak zainketaren bigarren krisi bat eragin du, eta familiak ez ezik, gizartea bera ere konprometituta daude krisi horretan, ez baita gai laguntza-eskaerari aurre egiteko.<0}
Ekimen pribatuak, askoz arinagoak eta askoz ere desberdinagoak, neurri batean bete du eskaria. Horrela, familiak beharrak bateratzen saiatu dira (ez bakarrik materialak, baita sinbolikoak ere), ekonomia informalaren bidez ekimen pribatura joz: zainketak familietako emakumeetatik emakume etorkinetara transferitzen dira, gehienak prekarietate ekonomikoko egoeran eta, ez dezagun ahaztu, gaitasun profesionalik gabe.
Familiei laguntza ekonomikorik ematen ez zaienez laguntzaile pertsonalak kalitate-irizpideen arabera zuzenean kontratatzeari eusteko, eta lan mota hori pixkanaka erregularizatzen ari denez, sistema informala kolapsatu egin da, eta krisi-fenomeno hori areagotu egin da.
Hori dela eta, etorkizunean, etorkizuneko adinekoentzako beharrizanen eta zerbitzuen aurreikuspenak gero eta gehiago beharko ditu familien belaunaldien arteko elkarrizketa eta itunak, kasu askotan zabalak eta konplexuak. Helburua: adineko pertsonen bizi-proiektuak garatzen laguntzea, pertsona horien nahiak eta beharrak aintzat hartuta, familia-ingurunearekin elkartzeko eta, familien kasuan, zainketaren erantzukizuna berdintasunez, osasuntsu eta behar bezala betetzen laguntzeko, adinekoen beharrak eta nahiak errespetatuz.
Ondorioak
- Argitalpen honek iragan mendearen hasieratik gaur egunera arte gizartean garatu diren familia-zainketarako ereduen berrikuspena jasotzen du. Gure kulturan zaintza ikuspegi sozio-antropologikotik antolatu eta gauzatu duen modu desberdinetatik egindako ibilaldi diakroniko honek familiaren zainketari buruzko mito batzuen berrikuspena errazten du, denboran zehar fenomeno estatiko gisa. Izan ere, gure gizartean zainketak eta gizarteak berak bilakaera bera izan dute, familia-sistemek beren eginkizunak betetzeko duten estrategietako bat besterik ez baita.
- Gaur egun, gure gizartean, gutxienez, adinekoen bi belaunaldi bizi dira elkarrekin, eta bi belaunaldi horien artean desberdintasunak daude, bai bizi-proiektuaren kudeaketan, bai zahartzaroari buruzko iruditerian, bai haien premien adierazpenean eta zainketari buruzko diskurtsoan.
- Zainketa lehen mailako harreman-espazioa da belaunaldien artean, eta ez dagokie gurasoei eta seme-alabei bakarrik; guraso-seme-alaben ardatzean;familia osoari baizik.
- Zahartzeari dagokionez, erronka handia da, alde batetik, adinekoak familia-dinamikaren erdigunean jartzea, baina ez eredu tradizional batetik, baizik eta zainketa-ereduaren berrikuspen kritikotik, eta zahartzearen kudeaketarantz aurrera egitea, adinekoen eta familia zabalen premiak integratuko dituen toki batetik abiatuta.
- Azkenik, lan egin behar da familiek zainketa familia-sistemaren ekitaldi komuntzat har dezaten sustatzeko, bizi-proiektuetatik eta genero-roletatik harago, eta, lehenik eta behin, tratu txarrei eta genero-indarkeriari aurrea hartzeko gune seguruak sortzeko, eta, bigarrenik, Zainketen Gizartearen giltzarria jartzeko, haren garapenak legegintza-esparru bat sortzea baino gehiago baitakar, gizarte-aldaketa bat.
Informazio gehiago nahi izanez gero, kontsultatu ondorengo argitalpena: ‘Zahartzea eta familia-inguruneko zainketak. Datorren zahartzeari buruzko gogoetak’ (2022) Familia Elkarteen Batasunak (UNAF) argitaratua.
