Eusko Jaurlaritzako Giza Eskubide, Memoria eta Lankidetzako sailburuorde José Antonio Rodríguez Ranz “Terres de Mémoires et de Luttes” elkarteak antolatutako omenaldian izan da, 1939-1946 urteen artean Euskadiko eta Errepublikako armadetako kide izateagatik edo Franco, Hitler eta Mussoliniren diktaduren aurkako ideia politikoengatik Gurseko kontzentrazio-esparruan sartutako pertsonei eskainia. “Gurseko biktimak gure memoriaren itsasargia izan behar dira” azpimarratu du.
Rodriguez Ranz-en hitzetan, “ia sei mila euskaldun iritsi ziren Francoren diktaduratik ihesi Gursera, eta han bizi izan ziren eta sufritu zuten ─batzuk hil egin ziren─ baldintza negargarri eta ankerretan. Memoria gogoratzea da ─ez ahanztea─, egia, ikerketa, ezagutza eta pedagogia berria, sozializazioa eta ezagutza horren transmisioa; konpontzen, eraldatzen eta ahalduntzen duen egia”.
“Memoria biktimen eta haien duintasun bortxaezinaren aitortza ere bada: gaur hemen, Gursen omentzen ditugun biktima guztiena, haien nazionalitatea, etnia edo izaera edozein dela ere. Faxismoaren, errepresioaren eta bazterketaren biktimak dira, eta gure memoriaren itsasargia izan behar dute “, gaineratu du Rodríguez Ranz sailburuordeak.
Rodriguez Ranzek hitzaldian adierazi duenez, “memoria orainaldiko eta etorkizuneko konpromisoa da; giza eskubideekiko, bakearekiko, askatasunarekiko, idealarekiko eta balio etiko eta demokratikoekiko konpromisoa. Ez errepikatzeko konpromisoa eta bermea. Gaur egun egoera bereziki delikatua bizi dugu: gerrak, giza eskubideen urraketa larriak, behartutako migrazioak, erbestea, bazterketa eta diskriminazioa; hori guztia gure eguneroko ogia da”.
“Memoires et luttes. Memoria eta borroka. Memoria eta konpromisoa. XXI. mendeko herritarrak garen aldetik, Gursek interpelatu egiten gaitu, eta espero dut memoria demokratikoarekin eta mundu bidezkoago, gizatiarrago eta iraunkorrago batekin dugun konpromisoa berretsiko duela.”, amaitu du sailburuordeak.
Gurseko kontzentrazio-esparruaren irekieraren 85. urteurrenaren ospakizunak goizeko 9:00etatik bildu dituen ospakizunak Mylène Lacoste “Terres de Mémoires et de Luttes” elkarteko presidenteak zuzendu ditu, eta bertan izan dira han sartu zituzten pertsonen senideak, erakunde sozial eta kulturalak eta Akitania Berriko, Euskadiko, Nafarroako eta Aragoiko administrazioen ordezkariak.
Iosu Chueca irakasle nafarrak “Gurs, el campo vasco” liburuan giltzapetze-zentro horretan atxilotuta egon zirenen hainbat xehetasun eta izen aipatu ditu. Gurseko zelaia Oloron-Sainte-Marietik gertu dago, Pirinioetako iparraldeko fatxadan, eta zazpi urtez egon zen martxan, 1939tik 1946ra, eta Frantziako estatuan iraupen eta garrantzi handiena izan zuen.
Aldi horretan 64.000 pertsona hartu zituen barruan, eta horietatik 27.300 Euskal Herritik etorritako errefuxiatuak izan ziren, hasiera batean, eta, ondoren, 1939 eta 1940 bitartean Gerra Zibila amaitzean iritsitako Nazioarteko eta Espainiako Brigadetako boluntarioak. Faxismoaren gainerako biktimak ere hartu zituen, erregimen naziak “higuingarritzat” jo zituenak, hala nola juduak, ijitoak edo homosexualak. Terres de Mémoires et de Luttes elkarteak kanpamenduko barrakoiak berreraikitzen lan egin zuen.
Handitzea
1940tik aurrera, Bigarren Mundu Gerran, Alemaniako eta Frantziako hiritarrak sartu zituzten han, euren ideia politikoengatik arriskutsutzat jotakoak. Vichyko gobernu kolaborazionistak jardun zuen bitartean, edozein nazionalitateko juduentzako kontzentrazio-esparru gisa erabilia izan zen. Frantzia askatu ondoren, alemaniar gerrako presoak, frantziar kolaborazionistak eta alemaniar okupazioaren aurkako erresistentzian parte hartu zuten espainiar borrokalariak Gursen sartu zituzten Francok ezarritako diktadura faxistarekin amaitzeko borondateak Aliatuen begietara arriskutsu egiten zituelako.
1945ean 1.475 gerrillari sartu zituzten Gursen epe labur batez. Urte horretan, barneratze-erregimena ez zen laneko edo hiketako kontzentrazio-esparru batena bezalakoa; ez zen bortxazko lanik egiten, eta ez zen exekuziorik izan, baina pertsona asko hil ziren bizi-baldintza txarren ondorioz, eta beste batzuk hilketa-esparruetara bidali zituzten exekutatzeko.
Gurseko esparruak 28 hektarea hartzen zituen eta 382 barrakoi zeuzkan, eta horietako bakoitzean 60 pertsona ere eduki zituzten. Ez zegoen osasun-zerbitzu erregularrik, eta ez zegoen ez ur korronterik, ez saneamendurik. Kontzentrazio-esparrua ez zegoen drainatuta, eta, beraz, lokaztuta zegoen denbora osoz.
Memoria
1939ko hasieran, euskal herritar askok Pirinioak zeharkatu zituzten, Frantziako errepublikan harrera-lurralde bat aurkitzea espero zuten, errefuxiatu gisa. Garaituak izan ziren, eta haietako askok atzean utzi zituzten beren familiak. Lehen geldialdia Argelèrs sur Mer hondartza-itxituran izan zen, Kataluniako mugatik gertu. Eusko Jaurlaritzak Frantziako agintari militarrekin egindako gestioei esker, euskaldunak itxituraren barruan mugatutako espazio batean elkartu ahal izan ziren.
Argelèrs-eko egonaldia iragankorra izan zen. Frantziako agintariek errefuxiatuak hainbat esparrutan banatzea erabaki zuten, eta euskal errefuxiatuak 1939ko apirilaren hasieran iritsi ziren Gursera. Hobeto egokitutako harrera-esparrua izango zela uste zutena, praktikan, hobeto antolatutako kontzentrazio-esparrua izan zen. Bigarren Mundu Gerra hastean eta naziek Frantzia okupatu ondoren, milaka judu eraman zituzten hara preso.
Gurseko kontzentrazio-esparrua 52 herrialdetako 60.000 pertsona ingururen jomuga izan zen. 1942ko abuztutik 1943ko otsailera bitartean, sei konboik 3.907 pertsona eraman zituzten Auschwitzera. Esparrua 1945eko abenduaren 31n itxi zen, eta ezer gutxi geratzen da jada, barrakoi guztiak suntsitu baitziren –gaur egun, lekukotasun gisa erreproduzituak– eta laurogei hektareako hedaduran zuhaitzak landatu baitziren.
Gurseko zelaia barneratze-leku izan zen 1939ko apirilaren 2tik 1945eko abenduaren 31ra arte. Bertan, barnetegietako lau talde elkartu ziren.
1- 1939ko apirilaren 2tik 1940ko maiatzaren 10era: errepublikar espainiarrak eta Nazioarteko Brigadetako boluntarioak. Guztira, 27.350 pertsona, gizonak bakarrik.
2- 1940ko maiatzaren 10etik 1940ko irailaren 1era: «desiragarrienak», batez ere Alemaniako eta Reicheko herrialdeetako emakumeak. Horiekin batera, iritzi-delituengatik (komunistak, Espainiako euskaldunak, etab.) barneratutako ehunka gizon. Guztira, 14.795 gizon eta emakume.
3- 1940ko irailaren 1etik 1944ko abuztuaren 25era: judu atzerritarrak. Guztira, 18.185 gizon, emakume eta haur barneratu zituzten Vichyko erregimenak egindako antisemitismo estatalaren ondorioz. Auschwitzera deportatu zituzten sistematikoki, eta 1942tik aurrera akabatu.
4- 1944ko abuztuaren 25etik 1945eko abenduaren 31ra: «laguntzaileak» eta ehunka bat antifrankista espainiar. Guztira, 3.370 pertsona, gizonak bakarrik.
NAEN euroeskualdeari omenaldia
1946an desegin zuten eta ahaztuta geratu zen. 1979an, bere sorreraren 40. urteurrena bete zenean, eskualdeko gazte batzuk historia horren berri zabaltzen hasi ziren. Hurrengo urtean Terres de Mémoires et de Luttes elkartea sortu zen. Orduz geroztik, urtero ospatzen da oroitzapen bat Gursen, eta bertan parte hartzen dute erakunde juduek, preso ohiek eta haien senideek, bai eta hainbat nazionalitatetako pertsonek ere, haien presentziarekin ez baitituzte ahazten XX. mendean Europa suntsitu zuten diktadura-erregimenen ekintza kriminalak.
2017ko azaroan, Eusko Jaurlaritzak eta Nafarroako Gobernuak ekitaldi instituzional bat antolatu zuten Gurseko Esparruan. Urkullu lehendakariak “Europara iristen diren errefuxiatuen sufrimendu bidegabearekin” lotu zuen Gursen memoria.
Hirurehun baino pertsona gehiagok entzun zituzten Iñigo Urkullu lehendakariak, Uxue Barkos lehendakariak eta Alain Rousset Akitania Berriko presidenteak askatasunaren eta demokraziaren aldeko borroka gogoratzeko eta aitortzeko esandako hitzak.
