Osasunaren Mundu Erakundeak (OME) dokumentu labur bat aurkeztu du, adinekoek adinagatiko bazterketa arriskua murrizteko neurri legalak, ez-legalak eta teknikoak sustatzeko ekimenak biltzen dituena, adimen artifiziala osasun-arretan eta zainketetan txertatuta.
Edadismo fenomenoak adineko pertsonak adinagatiko bazterketa jasatea dakar, eta, OMEren arabera, bizitza laburragoarekin, osasun fisiko eta mental okerragoarekin, bizi-kalitatea murriztearekin eta pobrezia-arriskua, zahartzaroko finantza-segurtasunik eza eta adinekoei emandako osasun-arretaren kalitaterako eta kantitaterako mugak ekar ditzakeen faktorearekin lotzen da.
Zer da adimen artifiziala?
Adimen artifiziala terminoa erabiltzen denean, programa informatikoak erabiltzen dira izaki adimendunek egin ohi dituzten zereginak garatzeko. Adimen artifizialeko sistemen oinarria algoritmoetan dago. Algoritmo horiek informazioa azkar eta modu autonomoan aztertzeko jarraibideak ematen dituzte kode informatiko batean, ondorioak, informazioa eta beste datu batzuk azkar lortzeko.
Adimen artifizialeko teknologia moten artean, ikaskuntza automatikoko aplikazioak nabarmentzen dira (hala nola patroiak ezagutzea, hizkuntza naturala prozesatzea, seinaleak eta sistema adituak prozesatzea, etab.).
Ikaskuntza automatikoa erabiltzea funtsezkoa da estatistikak eta modelatze matematikoa erabiltzeko, datuak definitzeko eta aztertzeko. Analisi-patroiak probatu ondoren, ataza jakin batzuk egiteko eta/edo gidatzeko aplikatzen dira, iragarpenak egiteaz gain. Erabilgarritasunen artean, besteak beste, honako hauek nabarmentzen dira: gaixotasunen edo osasun-gertaera garrantzitsuen iragarpenean laguntzea; iraupen luzeko zaintza-lanak urrutitik monitorizatzea; urrutiko lekuetan pertsonei osasun jarraipena eta laguntza ematea; edo zahartzearekin lotutako farmakoak garatzen laguntzea, horietako batzuk aipatzearren.
Osasun-arretan eta zainketetan adimen artifiziala erabiltzeko erronkak
Hala ere, OMEk ohartarazi du adimen artifizialeko teknikak erabiltzeak erronka etikoak dakartzala osasun-arretarako, bere profesionalentzat eta osasun-zerbitzuek edo Osasun Publikoko zerbitzuek zaintzen dituzten pertsonentzat.. Arriskuen artean, OMEk azpimarratzen du garrantzitsua dela gizartetik tresna teknologiko horietara eramaten diren eta azkenean adimen artifizialeko teknologietan erreplika aurkitzen duten alborapen inplizitu eta esplizituak argi identifikatzea: Zer profil dute merkatu-ikerketek? Nork egiten ditu erabiltzaileen esperientziari buruzko probak? Zer daturekin baliozkotzen da algoritmo bat? Zein da algoritmo horiek baliozkotzen duten pertsonen profila?… Horri buruz egin beharreko galderetako batzuk dira. Hala, OMEk azpimarratzen du teknologia horiek adinagatiko bazterketa modu berriak sartzea edo larriagotzea saihesteko beharra; izan ere, adinekoek nola bizi nahi duten, eguneroko bizitzan teknologiarekin nola elkarreragin nahi duten edo bizitzako etapa horretan adinekoen esperientziei, trebetasunei eta interesei buruzko datu behar bezala bereizita ez dauden datuak nola erabili behar diren aurrez pentsatzea erraza da.
Adibidez, adimen artifizialeko teknologiak erabiltzea erabakiak hartzeko lehentasunak ezartzeko nolabaiteko eztabaida etikoa eragin dezake programa batek kalitatearen arabera doitutako bizitza-urteetan oinarritutako sistema bat kodetzen duenean. Sistema hori baztertzailea izan daiteke, adinekoen bizitzari balio txikiagoa ematen diolako eta bizi-itxaropenari dagokionez etekin garbi handiagoa espero den pertsonentzako baliabideak bideratzen dituelako. Hau da: pertsona heldu gazteagoak.
Adimen artifizialeko teknologien erabilerarekin lotutako edadismoa saihesteko gomendioak
Txostenak 8 gomendio garrantzitsu biltzen ditu, adimen artifizialeko teknologiek adinekoen osasun eta gizarte-arreta indartzen lagun dezaten eta adinagatiko bazterketa indartu dezaketen arriskuak eta alborapenak saihets daitezen, beraien adinagatik.
1. Adinekoek parte hartzeko diseinuak sustatzea, osasunaren zerbitzurako teknologien diseinuetan duten parte-hartzea anekdotikoa izatetik sistematikoa izatera igaro dadin, bai diseinuari dagokionez, bai programazioari dagokionez. Horregatik, beharrezkoa/gomendagarria da pertsona horiek adimen artifizialeko soluzioen diseinuan eta programazioan parte har dezaten sustatzeko prestakuntza jasotzea, eta, era berean, arrakala-digitala murrizten laguntzea; izan ere, kasu batzuetan, arrakala-digitalak belaunaldien arteko desberdintasun handiak eragiten ditu, eta adineko pertsonak mundu teknologikotik eta digitaletik baztertzeko mekanismoak indartzen ditu.
OMEk sustatzen duen inklusioak, adinaren faktorea kontuan hartzeaz gain, arrazoi etnikoen, arrazaren, generoaren, gaitasunaren eta abarren ondoriozko beste desberdintasun batzuei ordezkaritza eta arreta bermatu behar dizkie, baita funtsezko beste alderdi demografiko batzuei ere.
2. Hainbat adinetako datu-zientziako taldeak eratzea, datuen garrantzi kritikoa kontuan hartuta, bai adimen artifizialeko teknologien entrenamenduan, bai baliozkotzean.
3. Adinaren araberako datu inklusiboak biltzea, adimen artifizialaren arloko garapen teknologikoetan askotariko datuak lortuko direla bermatzeko, eta adinekoek, beren ezaugarri soziodemografiko anitzekin, ordezkaritza txikia izan ez dezaten. Ildo horretan, herrialde batzuetan datuak ikuskatzeko komunitate diskretuak jarri dira abian, kideek horri buruzko estandar etikoak defini ditzaten.
4. Adinekoentzako azpiegitura digitalean eta alfabetatze digitalean inbertitzea; izan ere, garapen teknologiko egokiaren kasuan ere, azpiegitura digital egokirik ez izateak edo erabiltzeko ezagutza/gaikuntzak adinagatiko bazterketa egoerak eragin ditzake.
5. Adinekoek adostasuna eta aurkakotasuna izateko eskubidea, halako moldez non adinekoek baimena emango duten adimen artifizialeko teknologiak erabil ditzaten osasun-arretan eta zainketetan, bai eta edozein kasutan aurka egiteko eskubidea ere, baita gomendioak osasunerako adimen artifizialeko teknologiak erabiltzearen ondorio direnean ere.
6. Adinekoak ahalduntzeko gobernantza eta esparru arautzaileak, adimen artifizialeko teknologiak txertatzea bermatzeko moduan, horregatik adinekoentzat baztertzaileak izan gabe. . Helburu horrekin, OMEk gomendatzen du adinekoek batzorde etikoak, agentzia erregulatzaileak eta gobernu arteko beste erakunde edo organismo arauemaile batzuk osatzea, adimen artifiziala txertatzea baloratzeko eta adimen artifiziala erabiltzeko arauak ezartzeko, gardentasunaren, jabetza-eskubideen errespetuaren eta adineko pertsonentzako segurtasun eta eraginkortasun-bermeen arloan. Ildo horretan, osasunaren zerbitzuetan eta zaintzetan txertatzen diren adimen artifizialeko teknologien segurtasuna eta eraginkortasuna bermatuko duten auditoriak sustatu beharko dituzte gobernu agintariek.
7. Ikerketa handiagoa bultzatzea
Adimen artifiziala hobeto erabiltzeko konpondu behar diren alderdi tekniko eta operatibo asko hautematen dira, adinagatiko bazterketa saihesteko edo ez areagotzeko. Izan ere, adimen artifizialaren aplikazio edo erabilera berri bakoitzak aukerak eta erronkak sortzen ditu, eta horiek orokortu aurretik heldu behar zaie. Ildo horretan, adimen artifizialeko soluzioen erabilera areagotzearekin batera, ikerketa eta azterlan gehiago egin beharko dira, adin handiagatik edo adin-elkarguneagatik eta arrazakeriari eta/edo sexismoari lotutako beste alborapen batzuengatik bazterketarik ez dagoela bermatzeko.
8. Ondorio negatiboak saihesteko prozesu etiko sendoak izatea
Prozesu etiko sendoak sustatzea funtsezkoa da unibertsitateetan, irabazi asmorik gabeko erakundeetan, adimen artifizialeko teknologiak diseinatzen dituzten erakunde eta enpresetan, adimen artifizialeko teknologien diseinua, garapena eta erabilera gidatzeko. Azken batean, teknologia horiek izan ditzaketen onurak identifikatzeaz gain, zaintzak eta osasun-arreta jasotzen duten adinekoentzat izan ditzaketen ondorio negatiboak ere identifikatu nahi dira.
Nahi izanez gero, ondorengo argitalpenean sar zaitezke: ‘Edadismoa osasunerako adimen artifizialean’ OMEren politikei buruzko txosten laburra (Ageism in artificial intelligence for health. WHO Policy Brief (WHO, 2022)
